سفره قلمکار اصفهان طرح گل ریز 100*100 سانتی متر

قلمکاری یا ساخت پارچه‌های قلمکار یکی از هنرهای دستی ایران است که شهرت قلمکار اصفهان بیشتر از دیگر نقاط ایران است.دراین هنر به صورت دستی طرح‌هایی را روی پارچه توسط مهرهای چوبی طرح‌دار رسم می‌کنند.این هنر به همراه نقاشی روی پارچه از دوره مغول¬ها در ایران مرسوم شد و در دوره فوق به علت حمایت و پشتیبانی خوانین مغولی، پارچه‌های منقوش و چینی در بازارهای ایران فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود. ایرانیان نیز برای رقابت با چینی‌ها دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی به روی پارچه یا به اصطلاح پارچه‌های قلمکار است. در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق این صنعت از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در زمان صفویه این هنر گسترش بیشتری پیدا کرد و بالا بودن حجم تقاضا برای این گونه پارچه های نقش دار و محدود بودن مقدار تولید و عرضه ی این محصول، صنعتگران را به چاره اندیشی و پیدا کردن راه حل جهت عرضه بیشتر با همان کیفیت هنری وا داشت.

در این مورد، تنها راه چاره را ایجاد نقوش مورد نظر روی قالب و انتقال طرح قالب های مذکور به وسیله ی رنگ روی پارچه دانستند.هنرمندان در آغاز تنها از یک یا چند قالب استفاده می‌کردند و بقیه را با دست می‌کشیدند ولی پس از چندی با طراحی روی کاغذ و انتقال این طرح ها بر روی قالب و حکاکی و قالب تراشی، استادکاران فن توانستند به طور کلی محصولات قلمکار را به وسیله قالب زنی تولید کنند. نقش های قلم کار در ابتدا شامل گل و بوته و اسلیمی بود که از مینیاتور برگرفته می شد؛ اما بعدها در دوران قاجار با تحول در نقاشی آن دوران، عده ای بر آن شدند تا نقاشی های عامیانه و مردمی را وارد قلم کار کنند و به جای استفاده از نقش های سنتی از نقوش مذهبی یا حماسی آن زمان در قلمکار استفاده کنند.

تمام رنگهایی که در ساختن پارچه های قلم کار بکار برده میشود، رنگ های گیاهی است. درکارگاه قلم کاری، استاد رنگساز است میناکاری اصفهان که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاه ها و املاح معدنی دارد، رنگ هایی را که در نقش زدن از آنها استفاده می شود، می سازد. در ساختن قلمکار، بیشتر، از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده می‌شود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا، اکسید، آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده می‌شود؛ گاهی هم برحسب مورد رنگ های ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز زرد و قهوه‌ای به کار می‌برند. معمولاً از پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و سایر رنگ‌هایى که از ترکیب این رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آید، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.

پارچه  های سفید را پنج روز، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه می¬گذارند. بعد یک سر پارچه را می گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می زنند. این کار را برای این می کنند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود. بعد که پارچه ها زیر آفتاب خشک شد، پارچه ها را دندانه می کنند؛ یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط می کنند و در آب حل می کنند و پارچه ها را در این محلول فرو می برند. با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می آید.

نقش زدن همان چاپ پارچه است؛ یعنی برگرداندن نقش قالب­ها به رنگ­های مختلف روی پارچه آماده شده. این مرحله، سطح قالب را با رنگ می­پوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار می­دهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب می­زند. در هر کارگاه، هر قالب زن یک رنگ را نقش می­زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می­دهد. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. این کار آنقدر ادامه پیدا می­کند تا رنگ­ها تکمیل شود؛ یعنی هر قسمت از نقش قالب به رنگ دلخواه در آید. همین که تمام نقش­ها و رنگ­های دلخواه به این ترتیب روی پارچه سفید منتقل شد، کار نقش زنی به پایان می­رسد و پارچه­های نقش دار برای ثابت کردن رنگ­ها به رودخانه می­برند

پارچه های نقش سیاه و قرمز گرفته را پس از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو می برند که محتوای آب جوش، گرد پوست انار و الیزارین است. قبل از تماس با الیزارین، رنگ قرمز نقش ها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک است. الیزارین باعث می شود که رنگ ها به حالت اصلی خود ظاهر شوند. الیزارین، همچنین به ثابت شدن رنگ ها کمک می کند. بعد از این که پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آوردند، آن را باز هم در آب رودخانه می شویند و سپس آن را محکم به سنگ می کوبند تا آب و الیزارین آن گرفته شود.پس از خشک کردن پارچه ها را دو قسمت می کنند: یک قسمت را که می خواهند با همان زمینه کرم باقی بماند، برای مرحله بعدی چاپ، یعنی گرفتن رنگ های دیگر، بار دیگر به کارگاه نقش زنی می فرستند. قسمت دیگر، پارچه ای است که می خواهند رنگ زمینه اش سفید شود و باید مرحله سفید گری را بگذراند.

پارچه­ هایی را که لازم است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو فراهم می­شود، خیس می­کنند و پارچه را طوری روی زمین پهن می­کنند که نقش­هایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. سپس پی در پی بر پارچه آب می­پاشند تا نمدار و خشک نشود. کار سفیدگری پارچه در تابستان 5 روز و در زمستان حتی تا یک ماه طول می­کشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد.
پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگ­های آبی ، زرد و سبز روی پارچه شروع می­شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریباً به پایان می­رسد.